خراسان جنوبی شگفت‌زده‌ام کرد! وقتی در پرواز به سمت بیرجند در آسمان بودم، آرزو می‌کردم کاش روز آخر سفرم بود و در حال بازگشت به تهران می‌بودم. اولویتی که بین ۳۱ استان ایران برای سفر به خراسان جنوبی قائل بودم، قطعا در ۲۵ انتخاب اولم نمی‌گنجید. این سفر را فقط به عنوان یک ضرورت برای دیدن کامل ایران انجام می‌دادم، اما نمی‌دانستم که چه سزمین عجیبی را پیش رو دارم! خراسان جنوبی چیزهایی را به من نشان داد که بارها در طول سفرم، به احترامش ایستادم و زبان به تحسینش گشودم.

اگر تا به امروز، استان‌هایی مثل فارس، اصفهان، یزد، خراسان رضوی، کرمان، گیلان، مازندران، هرمزگان، کرمانشاه، آذربایجان و… نگذاشته‌اند که به خراسان جنوبی فکر کنید، من در این مطلب ۱۱ شگفتی و دلیل برای سفر به سومین استان پهناور ایران بیان می‌کنم تا تردید را کنار بگذارید و شما اشتباه من برای به تعویق انداختنِ بازدید از این استان دوست‌داشتنی را تکرار نکنید. من در این سفر، تنها توانستم همین ۱۱ شگفتی را ببینم، اما تردید ندارم که خراسان جنوبی شگفتی‌ها و جاذبه‌های بسیار بیشتری را در دل خود دارد؛ هرچند که وجود حتا یکی دو نمونه از چیزهایی که بیان می‌کنم، برای گرفتن تصمیم این سفر کافی است…

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۱- کوه‌های مریخی

باور نکردنی است! از نهبندان به سمت کرمان که حرکت می‌کنید، ناگهان منظره‌ای عجیب شما را میخکوب می‌کند. کوه‌های مریخی یا مینیاتوری آنقدر زیباست که هر بیننده‌ای را به تحسین وا می‌دارد و دقایق طولانی چشم‌ها را به خود خیره نگه می‌دارد. وسعت این کوه‌ها ۲۵ کیلومتر مربع است و سال‌ها است که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. برخی از قسمت‌های این تپه‌ها و کوه‌ها که بر اثر فرسایش پدید آمده‌اند، امکان بالا رفتن دارند و به سادگی می‌توان از نقطه‌ای مرتفع، یک منظره فراموش نشدنی را تماشا کرد.

کوه‌های مریخی در نزدیکی نهبندانهمان توضیح
همان توضیح
همان توضیح
همان توضیح
تابلوی معرفی کوه‌های مریخی

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۲- کویر لوت و آب‌گرم

خراسان جنوبی یکی از سه استانی است که کویر لوت را در دل خود جای داده است. از زیبایی‌های عوارض منحصر بفرد کویر لوت همین بس که این کویر به عنوان اولین اثر طبیعی ایران به ثبت جهانی رسیده است. برای دیدن زیباترین عوارض طبیعی کویر لوت، دو گزینه اصلیی وجود دارد؛ یا باید از طریق کرمان و شهداد به قلب این زیبایی‌ها زد و یا باید راه خراسان جنوبی را در پیش گرفت و لوت را لمس کرد. اما آنچه که انتخاب مسیر خراسان جنوبی را خاص می‌کند، وجود آب‌گرم لوت با خواص درمانی منحصربفرد است که علاجی برای بسیاری از دردهای جسمی است. شاید این آب‌گرم به اندازه آب‌گرم‌های معروف دیگر ایران نظیر سرعین شناخته شده نباشد، اما آزمایشات انجام شده بر روی این آب، حکایت از خواص درمانی قابل توجه آن دارد. رفتن به کویر لوت از طریق خراسان جنوبی این حُسن را دارد که ضمن تماشای عوارض طبیعی آن نظیر کلوت‌ها و گلدان‌های کویری، می‌توان شب‌هنگام، تن را به آب‌گرم لوت سپرد و در اقامتگاه مجاورش، شب را با ستاره‌ها به صبح رساند.

دورنمایی از یکی از عوارض طبیعی کویر لوتعوارض طبیعی کویر لوتغروب خورشید در کویر لوتانگار که خورشید بر روی کویر قِل می‌خورد!کویر لوت در آستانه شب

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

 ۳- روستای ماخونیک

بعضی‌ها به این روستا، روستای آدم کوتوله‌ها یا لی‌لی‌پوت‌ها می‌گویند. بعضی‌ها نیز آن را جزو ۵ روستای شگفت‌انگیز جهان قرار می‌دهند. هر چه که هست، ماخونیک روستایی خاص و عجیب است. گرمای طاقت‌فرسا و فقر مردمان این روستا را که کنار بگذاریم، ماخونیک معماری منحصربفردی دارد. خانه‌هایی با ارتفاع نسبتا کوتاه و درهای ورودی بسیار کوتاه که رفت و آمد از طریق آنها برای افراد با قد معمولی بسیار دشوار است. گویا نسل‌های قبلی که در این روستا زندگی می‌کرده‌اند، قد کوتاه‌تری داشته‌اند. البته از آنجا که فقر در این روستا بسیار جدی است، یکی از علت‌های دیگرِ کوچک بودن درهای خانه‌ها، این بوده که افراد توانایی خرید چوب برای نصب درب ورودی را نداشته‌اند، برای همین اندازه ورودی خانه‌ها را بسیار کوچک می‌ساخته‌اند تا با هر وسیله‌ای بتوانند آن را مسدود کنند و سرما و گرمای کمتری وارد محل زندگی‌شان شود. یکی از ساکنان این روستا به تازگی یکی از این خانه‌ها را تبدیل به موزه کرده است که می‌توان آن را کوچک‌ترین موزه دنیا لقب داد!

یکی از بازماندگان نسل لی‌لی‌پوت‌ها در مقابل خانه‌اش ماخونیک ازپشت یکیاز دیوارهای کوتاهشبچه‌های روستای ماخونیکخانه‌های کم ارتفاع و عجیبمعماری خاص و منحصربفرد ماخونیکدورنمایی از ماخونیک
دورنمایی از ماخونیکنمونه‌ای از اندازه ورودی خانه‌های ماخونیکاین مرد کوچک‌ترین موزه دنیا راتاسیس کرده استموسس موزه ماخونیک در موزه‌اشهمان توضیح
بزرگ موزه‌دارِ کوچک!

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۴- باغ اکبریه

اگر باغ اکبریه بیرجند را ندیده باشید، مطمئن باشید وجه مهمی از باغ‌های ایرانی را ندیده‌اید. این باغ را حتا اگر زیباتر از باغ‌های شاهزاده (شازده) ماهان و ارم شیراز و فین کاشان و هشت بهشت اصفهان ندانیم، زیبایی کمتری را نیز نمی‌توان برای آن در نظر گرفت. کاج‌هایی بلند و چشم‌نواز و عمارتی آجری و حوضی بزرگ در وسط که بسیار به دل می‌نشیند و شکوه و رونق قاجاری‌اش را به رخ می‌کشد. موزه مردم شناسی که در داخل عمارت اصلی دایر شده، به خوبی فرهنگ و سنت و ویژگی‌های مردم منطقه را بیان می‌کند و دید خوبی را نسبت به بیرجند و خراسان جنوبی به گردشگر می‌دهد. بخاری روسی که در داخل یکی از دیوارهای عمارت قرار دارد نیز نمونه جالبی از وسائل گرمایشی است که در زمان خود بسیار پیشرفته بوده است و ساکنین عمارت گرمای بدون دود را تجربه می‌کرده‌اند. چشم‌انداز باغ چه از داخل عمارت به سمت کاج‌ها و چه از میان کاج‌ها به سمت عمارت، واقعا جذاب و خاطره‌انگیز است.

نمایی از عمارت باغ اکبریهنمایی از کاج‌های زیبای باغ اکبریه

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۵- شهر خوسف (Khusf)

آنچه که از بافت‌های مهم تاریخی شهرهای ایران در اذهان عمومی ثبت شده است، شهرهای یزد و کرمان و برخی از شهرهای کوچک‌ترِ دیگر در حوالی همین شهرها است. اما دیدن شهر تماشایی خوسف به طور کامل این ذهنیت را تغییر می‌دهد. خوسف را فقط باید دید تا باور کرد که چه جواهر ارزشمندی در خراسان جنوبی نهفته شده است. شهری با بافتی کاملا سنتی و تقریبا دست نخورده و بکر که گردشگرش را به دهه‌های گذشته می‌برد و تصویری از دوران‌ قدیم ایران را ترسیم می‌کند. این شهر خانه‌های قدیمی بی‌شماری را در خود جای داده است که بسیاری از آنها همچنان با همان وسائل قدیمی حفظ شده است. در بسیاری از این خانه‌ها همچنان خانواده‌هایی از نسل ساکنان اولیه‌اش در آنها ساکن هستند و همچنان بسیاری از رسوم و سنت‌های کهن را با خود در این خانه‌ها حفظ کرده‌اند. «خوسف» بوی اصالت و تاریخ و سنت می‌دهد.

دورنمایی از خوسفیکی از کوچه‌های بافت تاریخی کوچه آشتی‌کنان در دل بافت تاریخی خوسفیکی از خیابان‌های اصلی شهرنمایی از بافت تاریخیزیارتگاه معروف خوسفخانه خانواده بینا در خوسف؛ خانه پدری سیما بیناخانه‌ای بسیار زیبا و دیدنی در بافت تاریخی خوسفآشپزخانه خانه‌ تاریخی خانواده بینامطبخ یکی از خانه‌های تاریخینمایی از داخل یکی از خانه‌های تاریخی

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۶- قوروت بنجو

اگر تصور می‌کنید که «قوروت بنجو» نام یک بنای تاریخی یا یک شهر و مکان دیدنی است، اشتباه کرده‌اید. «قوروت بنجو» یا «قوروت بادمجان» نام یک غذای بسیار لذیذ از خراسان جنوبی است؛ اما اگر تصور می‌کنید که قوروت بنجو با کشک و بادمجان تفاوتی ندارد، باز هم اشتباه کرده‌اید. با آنکه مردمان خراسان جنوبی واژه قوروت را به جای کشک استفاده می‌کنند، اما قوروت بادمجان تفاوتی جدی با کشک و بادمجان دارد. وقتی که قوروت بنجو را سفارش می‌دهید، یک کاسه مخصوص تیلیت محتوی کشک (چیزی شبیه آبِ آبگوشت) اما با رنگی متفاوت (گاهی بنفش) می‌آورند و در کنارش نیز بشقابی از بادمجان سرخ شده می‌گذارند. ابتدا باید در کاسه، نان تیلیت کرد و سپس باید بادمجان‌ها را بر روی نان‌های تیلیت شده گذاشت و غذا را نوش جان کرد. این غذا واقعا خوشمزه است و اگر اهل تجربه غذاهای جذاب هستید، شاید همین قوروت بنجو دلیل کافی برای سفر شما به خراسان جنوبی باشد.

کاسه تیلیتبشقاب بادمجانقوروت بنجو آماده خوردن

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۷- عروسک‌های تاجمیر

در شرق بیرجند کمی متمایل به جنوب، در حوالی سربیشه روستایی با نام تاجمیر وجود دارد که عروسک‌هایش بسیار دیدنی و معروف‌اند. گل‌بی‌بی و خدیجه، دو بانوی روستایی دست به ساخت عروسک‌هایی زده‌اند که جنس‌شان از پارچه‌های بی‌استفاده و موی بز و پشم گوسفند است و ظاهرشان شبیه به سادگی و صفای خودشان است. اما این عروسک‌ها ویژگی خاصی دارند که آنها را از هر عروسک دیگری متمایز می‌کند و آن داستانی است که هر یک از این عروسک‌ها در خود دارند. وقتی که هر یک از این عروسک‌ها را می‌خرید، در قسمتی از آنها پارچه‌ای را خواهید یافت که بر روی آن، داستان آن عروسک با دستخطی ساده نوشته شده است. این داستان‌های ساده و کوتاه، آنقدر دل‌نشین و باورپذیر است که بسیار ساده می‌توان آنها را تصور کرد و داستان تخیلیِ پشت آنها را واقعی‌تر از دنیای واقعی پذیرفت. داستان‌پرداز این عروسک‌ها نیز الیاس، پسر گل‌بی‌بی است که ذهنی خلاق دارد و این چرخه تولید خانوادگی را کامل می‌کند. این عروسک‌ها در فهرست میراث کشور به ثبت ملی رسیده‌اند.

عروسک‌های تاجمیریکی از عروسک‌های سازگار با محیط زیست تاجمیرنمونه‌ای از داستان‌های عروسک‌های تاجمیرتابلوی معرفی محل عرضه عروسک‌ها

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۸- آسبادها

وقتی که نام آسباد (آسیاب بادی) به میان می‌آید، نخستین تصویری که در ذهن تداعی می‌شود، سازه‌هایی است که محوری افقی دارند و ظاهرشان شبیه به پنکه‌های ایستاده است. نمونه‌های مدرن ملی این آسبادها را در حوالی منجیل و نمونه‌های قدیمی‌ترش را در شهرهای مختلف استان‌های جنوب‌شرق ایران و نمونه‌های معروف خارجی‌اش را در آمستردام می‌توان دید. اما مردمان خلاق خراسان جنوبی دست به ابتکاری دیدنی زده‌اند و در دوران قاجار آسبادهایی برای آسیاب کردن گندم ساخته‌اند که محورشان افقی است و سازه‌ای خاص و متفاوت دارد. برای دیدن این آسبادهای زیبا و خلاقانه باید به نهبندان بروید و در روستای خوانشَرَف چند نمونه معدود باقی مانده از این آسبادها را ببینید. پرّه‌هایی که به دور محور عمودی این سازه‌ها قرار دارد با نیروی باد، سازه را به حرکت درمی‌آورد و در نتیجه سنگ زیرین این سیستم شروع به چرخش می‌کند و گندم‌ها آسیاب می‌شوند. در روستاهای مختلفی در اطراف نهبندان نمونه‌هایی از این آسبادها وجود دارد؛ اما شک نکنید که دیدن آسبادهای خوانشرف نسبت به نمونه‌های دیگر آن اولویت دارد.

نمای کلی آسبادها و دیوارهای حائل بین آنهادیوار حائل بین آسبادهانمونه‌ای از آسبادها که محور عمودی سازه‌ و پرّه‌های دورش قابل مشاهده است

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۹- مدرسه شوکتیه

شاید اگر مدرسه شوکتیه را تنها یک مدرسه بدانیم، حضورش در این لیست کمی عجیب به نظر برسد. اما وقتی که از ویژگی‌های این مدرسه آگاه می‌شویم، به اهمیت و جایگاه ویژه‌اش در فرهنگ ایران پی می‌بریم. زمانی که شوکت‌المُلک حدود ۱۱۰ سال قبل اقدام به تبدیل حسینیه به مدرسه کرد، تنها دو مدرسه دارالفنون تهران و رشدیه تبریز در ایران وجود داشت و او سومین مدرسه را در کشور دایر کرد. این اقدام او کمی بعدتر منجر به تاسیس اولین مدرسه دختران (بَنات) در بیرجند و ایران شد. شوکت‌الملک معلم‌های محلی و بین‌المللی مختلفی را به استخدام درآورد و مشوق‌های زیادی را برای تحصیل در این مدرسه و سپس برای ادامه تحصیل در خارج از ایران تعریف کرد و زمینه‌ساز تربیت افرادی شد که در سال‌های بعد، هویتی جدید برای بیرجند ساختند و تبدیل به بزرگان ایران در علوم و حرفه‌های مختلف شدند. این تحول آنقدر شگرف بود که امروزه مهمترین سوغات بیرجند را «معلم» می‌دانند؛ یعنی بیرجند آنقدر معلم تربیت کرده و آنها را به نقاط مختلف کشور اعزام کرده است که تبدیل به سوغات بیرجند شده است. با این توصیفات، وقتی قدم در مدرسه شوکتیه می‌گذاری و در حیاط و اتاق‌هایش قدم می‌زنی، حسی عجیب به سراغت می‌آید و نفسی عمیق به نشانه خوشحالی از ژرفای دلت بالا می‌آید و لبخندی سرشار از رضایت بر لبانت می‌نشیند. اینها البته علاوه بر زیبایی‌های معماری بنای مدرسه شوکتیه است که بسیار زیبا و چشم‌نواز است و از آثار ارزشمند معماری ایران به شمار می‌رود.

داخل حیاط مدرسه شوکتیهنمای بیرونی و ورودی مدرسه شوکتیه

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۱۰- کویر دهسَلم

کویر شن‌های روان یا کویر رملی را می‌توان در چند نقطه از ایران مشاهده کرد. آنچه که در نزدیکی روستای زیبای دهسلم (یا دِه سلم) وجود دارد، بی‌شک یکی از نمونه‌های جذاب و منحصربفرد کویر رملی در ایران است. برای رفتن به این کویر، باید از نهبندان به سمت کرمان حرکت کنیم. پیش از خروج از پهنه خراسان جنوبی، به روستای دهسلم می‌رسیم که یک نخلستان بسیار زیبا را در خود جای داده است. از آنجا باید از طریق جاده فرعی (جاده خاکی) چند ده کیلومتر را به سمت مرکز کویر حرکت کنیم تا به جایی می‌رسیم که رقص خطوط برجسته بر بالای شن‌های روان، آرامشی عمیق را به بازدید کنندگانش هدیه می‌کند و چشم‌اندازی را در برابر می‌گذارد که آثار تماشایش، تا ماه‌ها در ذهن می‌ماند.

نمایی از کویر دهسلمهمان توضیح
همان توضیح غروب خورشید در کویر دهسلمنمایی از کویر دهسلم
رقص خطوط بر روی شن‌های روان کویرامواج زیبای کویر

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

۱۱- قلعه تاریخی

قلعه‌ای که در دل شهر بیرجند واقع شده است، بسیار خاص و دیدنی است. نقشه و پلان مهندسی و معماری و زیبایی‌های خود بنا از یک سو و چشم‌اندازی که از بالای قلعه می‌توان مشاهده کرد، از سوی دیگر باعث شده است تا تجربه‌ای متفاوت از بازدید از این قلعه شکل بگیرد. بیرجند به شهر کاج‌ها معروف است و در جای‌جای این شهر می‌توان حضور رعنای این درختان سبزِ سر به فلک کشیده را مشاهده کرد. اگر دقایقی مانده به تاریکی هوا در بالای این قلعه زیبا ایستاده باشید، در یک طرف، حیاط و اتاق‌های دورتادور حیاطِ قلعه چشمان‌تان را می‌نوازد و در طرف دیگر، خانه‌های قدیمی و چراغ‌های کوچه‌ها و کاج‌های خیابان‌ها به شدت دل می‌بَرند. از بالای این قلعه صفوی که به شهر نگاه می‌کنی، بیرجند بدجور خودش را در دلت جا می‌کند و دلت می‌خواهد که وجب به وجب شهر را مرور کنی و با تمام وجودت این شهر را درک کنی. فکر کردن به اینکه در زمان ساسانیان، این آبادی رونق و برو بیایی داشته و مردمان پرشور و مستعدش پشتوانه حکومت‌شان بوده‌اند، باعث می‌شود تا ماندن در بالای این قلعه طولانی شود و نسیم، بیشتر چهره مست از غرور را بنوازد.

حیاط قلعه و دورنمایی از بیرجندحیاط قلعه یکی از دیوارهای قلعه و دورنمایی از شهر
ورودی قلعهیکی از دیوارهای داخل حیاط با ورودی اتاق‌ها و پنجره‌هایش

۱۱ شگفتیِ خراسان جنوبی

و شگفتی‌های بیشتر…

باور کنید شگفتی‌های بیشتری در خراسان جنوبی در انتظار شما است. رقص سنتی و موسیقی محلی خراسان جنوبی تجربه‌هایی است که فقط در همینجا می‌توانید کسب کنید. بناهای منحصر بفردی را در بیرجند می‌توانید ببینید که ارگ کلاه فرنگی، خانه پردلی، پستخانه قدیم، باغ رحیم‌آباد، باغ شوکت‌آباد و… تنها نمونه‌هایی از آنها است. اینها جدا از زیبایی‌هایی است که در قائن و فردوس و طبس و شهرهای دیگر انتظارتان را می‌کشد. به عناب و زعفران مرغوب این خاک و به غذاهای خوشمزه‌ای نظیر گوشت داغ (یا همان قرمه خراسانی) هم فکر کنید که این تجربه را خاص‌تر می‌کند. من برای بازگشت به این استان روزشماری می‌کنم…

نمایی از شهر بیرجند و  سبزی کاج‌هایش که لابلای خانه‌ها دیده می‌شودنمایی از بیرجند در شبعمارت کلاه فرنگی بیرجندیکی از رقص‌های محلی خراسان جنوبییکی دیگر از رقص‌هارقص سینیرقص از دریچه قلعه
رقص چوب یکی دیگر از رقص‌های محلی خراسان جنوبیرقص سینیگوشت داغ یا قرمه خراسانیدرختی در داخل یکی از خانه‌های باقت تاریخی خوسف

پستخانه قدیم بیرجند

پی‌نوشت:

این سفر به دعوت نمایندگی وزارت امور خارجه ایران در شهر بیرجند انجام شد که از این طریق از جناب آقای حسین ابراهیمی نماینده محترم وزارت امور خارجه در این شهر تشکر و قدردانی می‌کنم.